Izveštaj sa terenskog istraživanja u Kraljevu
IZVEŠTAJ SA TERENSKOG ISTRAŽIVANjA U KRALjEVU
ČETVRTAK-PETAK, 19-20. maj 2011.
Istraživački tim Državne komisije u sastavu Dr Srđan Cvetković i saradnik Komisije za Raški okrug Zorica Marinković krenuo je iz Beograda oko 13 časova. Cilj putovanja je bio snimanje lokacija u Kraljevu i okolini kao i osnivanje Lokalne komisije i koordinacija aktivnosti sa lokalnim institucijama oko popisivanja stradalih lica i pronalaženje svedoka.
Najpre je po dolasku u Kraljevo oko 17 časova održan radni sastanak sa zamenikom gradonačelnika Kraljeva Vukmanom Rakočevićem. S njegove strane dobili smo uveravanje da je već pokrenuta inicijativa za formiranje Lokalne komisije za tajne grobnice od strane lokalne samouprave i da se već na prvoj narednoj sednici 3. juna 2011. očekuje formiranje iste. Razgovaralo se o tom na koji način bi lokalna samouprava mogla da pomogne rad i koja bi lica bila pogodna za članove Komisije. Sekretar Komisije S. Cvetković je predložio da je najbolje da se usaglasi pitanje kadrova kako bi se i na taj način lakše koordinisao i učinio efikasnijim rad Komisije. Postignut je dogovor da u Komisiju uđu ljudi koji se već na neki način bave pitanjem žrtava Drugog svetskog rata, ljudi iz struke, i nadležnih lokalnih institucija kao i da oni istovremeno budu i saradnici Državne Komisije.
Sledećeg dana u 9 časova održan je sastanak u prostorijama Muzeja u Kraljevu sa predstavnicima lokalnih institucija i medija radi dogovora o budućim aktivnostima i ciljevima rada. Sastanku su prisustvovali direktor Narodnog Muzeja Kraljevo (NMK) Dragan Drašković; istoričarka Silvija Krejaković (NMK); Vojmir Popadić direktor Arhiva Kraljevo i istoričar Miloljub Arsić; Dušan Stojić novinar Večernjih Novosti; Vukman Rakočević, zamenik gradonačelnika GO Kraljevo i Miroljub Dugalić, novinar Politike. Ispred Državne Komisije sastanku su prisustvovali sekretar Komisije Srđan Cvetković i saradnica Zorica Marinković. U prijateljskom i konstruktivnom razgovoru postavilo se pitanje osnivanja Lokalne Komisije i kadrova koji bi je nosili, zatim pitanje do sada urađenog na planu popisa žrtava i lokacija grobnica (o čemu su govorili S. Cvetković i S. Krejaković).
Predstavljen je dosadašnji rad i postignuća Državne Komisije za tajne grobnice kao presek problema sa kojima se suočavaju istraživači ove teme. Razgovarano je i o stanju izvora u lokalnim arhivama koji su interesantni za temu represije posle Drugog svetskog rata. Lokalnim istraživačima je predstavljen model rada Komisije a takođe S. Krejaković je predstavila bazu podataka o žrtvama 1941-1945 sa teritorije Kraljeva i okoline. Predstavnicima medija je skrenuta pažnja o važnosti informisanja javnosti i plasiranja oglasa kojima se stanovništvo poziva na saradnju u popisu stradalih a naročito u preciznom lociranju masovnih grobnica, razmenjeni su kontakti, dogovorene dalje aktivnosti u istraživanju.Članovima Komisije je zatim prikazana postavka Muzeja u Kraljevu koja se tiče žrtava Drugog svetskog rata.
Nakon sastanka krenulo se u obilazak, saslušavanje svedoka i snimanje lokacija na kojima su bili zatvori, sudnice i masovne tajne grobnice streljanih posle 12. septembra 1944.
Najpre je snimljena lokacija na kojoj je bio najveći istražni zatvor sedište OZN-e (kuća Milice Knežević, a danas sedište SPS-a) u čijim podrumima su prema svedocima ali i izjavama Ratka Draževića, jednog od prvih opunomoćenika OZN-e u ovom kraju, vršene torture nad uhapšenim licima pa i pojedinačne egzekucije Odavde su zatvoreni odvođeni preko njive Bekčića (mesto gde je streljan fudbaler Joca Divljak) do kuće Jelene Vuković i obale Ibra, koji je na stotinak metara od ove kuće, ili potok kod Ratarske škole. Ovde u zatvoru su pogubljeni petorica uglednih građana Raškog okruga među kojima i pukovnik Stevan A. Savić iz Raške, proslavljeni veteran Prvog svetskog rata odlikovan najvećim odličjima, kao i mnogi drugi ugledni predstavnici kraljevačke čaršije čiji će broj biti utvrđen radom Komisije.
Snimljena je i lokacija gde je bila njiva Bekčića (mesto gde je streljan fudbaler Joca Divljak). Od kuće Milice Knežević žrtve su odvođene na egzekuciju preko njive do kuće Jelene Vuković..
Današnja kafana Pariz bila je mesto na kojem su neposredno posle Drugog svetskog rata držana javna suđenja onima koji su suđeni dok je većina pogubljena bez sudske presude. Kaznu smrti pratila je po pravilu i konfiskacija celokupne imovine.
Neposredno u blizini zatvora na obali Ibra gde su prema svedocima vršena streljanja izgrađen je kompleks sportskih terena kafića i bazena tako da je danas teško moguće lociranje mesta streljanja i lokacija masovne grobnice
Zatim smo obišli lokaciju gde je nekada bila kapela i nemačko groblje, na Grdici, a gde su prema svedocima posle rata zabeležene pojedinačne likvidacije pripadnika JVuO. Groblje se nalazi u sred stambenog naselja; svuda okolo su kuće, a u centralnom delu lokacije 100 h 50 m nalazi se dečije igralište. Takođe se vrlo lako mogu uočiti ostaci kapele i pojedini grobovi. Zaključeno je da i lokalna komisija trebalo da preporuči nadležnim državnim i opštinskim organima pristojno obeležavanje ovog prostora bez obzira na to koje žrtve tu počivaju, a po mogućstvu i revitalizovanje kao kulturno istorijskog spomenika.
Jedna od većih lokacija na kojima su vršene egzekucija, a koja je obeležena omanjim drvenim krstom od strane lokalnih vlasti tokom devedesetih je potok pored Ratarske škole. Prema priči svedoka i pojedinih aktera kao što je pripadnik bivši OZN-e Jovičić (ovde su dovođeni zatvorenici iz zatvora u gradu i likvidirani u poroku). Radi se o više desetina lica koju su u grupama dovođeni samo u donjem vešu i vezani telefonskom žicom.
Ova lokacija je vrlo pristupačna za precizno lociranje i skeniranje laserskom tehnologijom s obzirom na to da je fizički tlo neznatno izmenjeno i da je verovatno to i najveća grobnica pogubljenih posle Drugog svetskog rata. Mišljenja smo da se na njoj mogu uspešno izvršiti dalja istraživanja u cilju potvrđivanja i obeležavanja na čemu ćemo raditi već prilikom prve sledeće posete.
Nakon ručka i pre povratka za Beograd direktor Muzeja Dragan Drašković i Vladan Pejković, rukovodilac projekta rekonstrukcije “Gledićke vodenice” – izrazili su želju da nam pokažu spomen etno kuću gde je bio štab Prve Žičke brigade JVuO u Drugom svetskom ratu a gde su se posle rata krili odmetnuti pripadnici JVuO do likvidacija od strane poternih jedinica. Vodenica se nalazi u prelepom ambijentu Gledićke klisure, a trudom D. Draškovića i V. Pejakovića oživljen je ambijent i duh vremena s kraj Drugog svetskog rata.
Na kraju nama su dostavljene izjave nekih svedoka od strane S. Krejaković i dogovorena je dalja saradnja koja će biti intenzivirana nakon što početkom juna opštinski organi usvoje odluku o osnivanju lokalne Komisije. Istraživački tim se zatim oprostio sa ljubaznim domaćinima negde oko 17 časova krenuo za Beograd.
Sekretar Komisije za tajne grobnice
Dr Srđan Cvetković
